Bir aslanın gövdesinin üzerine oturtulmuş bir hükümdarın yüzü olarak tanım edebileceğimiz Büyük Sfenks antik Mısır’ın Travesti en yeterli bilinen sembollerinden biri Dünyanın dört bir yanında kopyaları olan bu dev anıt binlerce yıldır Giza piramitlerinin tabanında nekropolü koruyor
Sfenks’in gövdesi geçmişte Tura’daki taş ocağından getirilmiş yüksek kaliteli Antalya Travesti kireçtaşı bloklarla kaplıydı Bu yüzey katmanı vakitle bozuldu Aradan geçen yüzyıllarda tekraren onarım çalışmaları yapıldı Lakin bu uğraşlar bile taşların bir kısmının büsbütün yok olmasını engelleyemedi
ANTİK YUNAN’DAKİ SFENKSLERDEN ÇOK FARKLI
Antik Yunan’da sfenks bayan Bursa Travesti başlı aslan gövdeli ve kuş kanatlı bir canavar olarak tanım ediliyordu Bu bayan sorduğu bilmeceleri cevaplayamayan herkesi öldürebilecek tehlikeli bir yaratıktı ve bilhassa Oedipus efsanesinde öne çıkan bir karakterdi
Mısırlılar için ise sfenksler hükümdarları ve ülkeyi koruyup kollayan uygun yürekli varlıklardı Lakin sfenks sözünün kökeni bilinmiyor Bu sözün Mısır lisanında yaşayan görüntü manasına gelen ve bir ilahın ya da firavunun temsillerine atfen kullanılan shesep ankh teriminden kaynaklandığı tarafında teoriler var
Yunan efsanelerindeki canavarın tersine Büyük Sfenks bir erkek başı taşıyor ve kanatları yok Lakin antik Mısır’daki tek sfenks bu değil Çeşitli periyotlarda ortaya çıkan farklı sfenksler de var Onlar da aslan gövdeli olmakla birlikte başları değişebiliyor İnsan başlı sfenkslerin yanı sıra koç çakal doğan ve timsah üzere hayvanların başlarını taşıyan sfenksler de var
Bu cins heykeller genelde Mısır’ın kutsal yerlerinde karşımıza çıkıyor Örneğin Ebu Simbel’de bulunan 2’nci Ramses tapınağında MÖ 13’üncü yüzyıla ilişkin bir çift doğan başlı sfenks bulundu MÖ 4’üncü yüzyılda inşa edilmiş olan Luksor’da da bir sfenksler yolu bulunuyor Bu sfenksler Karnak ve Luksor tapınaklarını birbirine bağlayan yaklaşık 2 5 kilometrelik yolu koruyor
Dünyanın en eski ve en büyük anıt heykellerinden biri olan Sfenks’in tabanından başının zirvesine kadar olan uzunluğu 20 metre civarında, ön ayaklarından kuyruğuna kadar olan uzunluğu ise 73 metreden fazla. Çoğunluğu direkt Giza’nın kireçtaşı kayalarına oyulmuş akabinde da kireçtaşı bloklarıyla desteklenmiş olan Sfenks’in başı ihtişamlı bir manzaraya sahip ve üzerinde firavunların başlarına giydikleri kumaştan yapılma bir başlık olan “nemes” üzere antik Mısır monarşisinin klasik sembollerini taşıyor. “Uraeus” olarak da bilinen kraliyet kobrası oymalarının kalıntıları da Sfenks’in alnında görülebiliyor. Gözleri, kulakları ve çenesi epey erkeksi çizgilere sahip olan Sfenks vakit içinde burnunu ve kral sakalını kaybetse de geri kalan özellikleri, aşınmaya rağmen epeyce net bir biçimde seçilebiliyor.
4500 YILDA EHEMMİYETİ ÇOK DEĞİŞTİ
Eski Krallık’ta beşerler Sfenks’i tapınılması gereken bir varlık Giza nekropolünün kutsal ögelerinden biri olarak kabul ederdi Sonraki idareler periyodunda bu yaklaşımdan vazgeçildi Rüzgarla savrulan çöl kumlarının altında kalan Sfenks’in yalnızca başı görünür oldu Lakin Sfenks sabırla tekrar keşfedilmeyi bekledi Kumların altından çıkarılan Sfenks uzun yılların akabinde dayanıklılığı ve gizemleriyle bir defa daha ziyaretçilerini büyülemeye başladı
Sfenks’le ilgili hala katiyen bilemediğimiz pek çok şey var Bunların başında da ne vakit ve kim tarafından inşa edildiği geliyor
Bilim insanlarının ortak kanısı Sfenks’in de büyük piramitlerin inşa edildiği MÖ 2575 2150 yıllarına denk geldiği kestirim edilen Eski Krallık devrinde yani aşağı üst 4 500 yıl evvel yapıldığı tarafında Çünkü Sfenks’le bu dev tapınakları birbirinden farklı düşünmek mümkün değil
Dördüncü hanedandan iki firavun MÖ 2500 civarında karar sürmüş olan Keops ve oğlu Kefren tarafından inşa edilmiş iki piramidin ortasında yatan Sfenks bu piramitleri koruyor üzere görünüyor Arkeologların birden fazla Büyük Sfenks’in Kefren tarafından inşa ettirildiğine inanıyor
CİDDİ BİR PLANLAMA ESERİ
Ne var ki Eski Krallık’ın erken devirlerinde karar süren bu firavunlardan geriye büyüleyici piramitler dışında çok fazla evrak kalmadı Bu nedenle arkeologlar Sfenks’i kimin inşa ettiği gizemini çözmek için dedektifliğe başvurmak zorunda kaldı Bugüne kadar ne kesin bir kanıt elde edilebildi ne de Keops ya da Kefren’in isminin geçtiği bir yazıt bulunabildi
Mark Lehner ve Zahi Hawass üzere tanınmış Mısırologların da benimsediği en tanınan hipoteze nazaran Kefren Sfenks’i ebedi istirahatgâhını ve etrafındaki tapınak kompleksini de içeren anıt binalar projesinin bir kesimi olarak tasarlattı
Her hükümdarın inşa ettirdiği çeşitli yapıları ve nekropol kalıntılarını inceleyen araştırmacılara nazaran Sfenks’in Kefren’in yaptırdığı binalar içindeki pozisyonu önemli bir planlama ve mantık yapıtı olduğuna işaret ediyor Uzmanlar Sfenks’in çalışanların civardaki tapınakların inşaatı için kullandıkları kayaların çıkarıldığı süreçte bulunan dev bir kireçtaşı kesimi üzerine oyulduğunu varsayım ediyor
Ancak MÖ 670 yılına tarihlenen Envanter Stel’de yazılanlar nedeniyle Sfenks’in çok daha eski bir periyoda ilişkin olduğunu öne sürenler de var Yazıldığı tarihten binlerce yıl öncesini anlatan Envanter Stel Sfenks’in bu firavunların vaktinden çok evvel yapıldığına ve Kefren devrinde restore edildiğine işaret ediyor Lakin bu stel zamansal manada önemli tutarsızlıklar içerdiğinden pek çok önde gelen uzman metne kuşkuyla yaklaşıyor
Arkeologların çalışmalarında Sfenks’in çeşitli yerlerinde mavi, sarı ve kırmızı boya kalıntılarına rastlandı. Bu da heykelin birinci yapıldığı periyotta renkli olduğu fikrini güçlendiriyor. Örneğin Romalı muharrir Yaşlı Plinius, MS 1’inci yüzyılda kaleme aldığı bir metinde Sfenks’in görünümünü, “Canavarın yüzü kırmızı renkli” kelamlarıyla tanım ediyordu.
SIRRI EKİNOKS GÜNLERİNDE ORTAYA ÇIKIYOR
Büyük Sfenks’in tam karşısında muhtemelen birebir vakitte inşa edilmiş bir tapınağın kalıntıları bulunuyor Bu bina hiçbir vakit tamamlanmamış olmamakla birlikte tarihin bir periyodunda taarruza uğradığına inanılıyor Arkeologlar bu kalıntılarda güneş yaradanı Ra’nın çeşitli veçhelerinin temsillerini buldu Tapınağın gerisinde yatan Sfenks’in bu kutsal kompleksin bir kesimi olarak yapılmış olması mümkün
20’nci yüzyılın başlarındaki hafriyatlar tapınağın dev kireçtaşı bloklarının kalıntılarını açığa çıkardı Bu blokların yüzeylerinin granitle kaplı olması olası Yerin de kaymaktaşından yapılmış olduğu tespit edildi
Alman Mısırologlar Herbert Ricke ve Siegfried Schott’a nazaran tapınağın merkez avlusunun içinde bulunan 24 sütun muhtemelen günün 24 saatini temsil ediyordu Firavunların heykelleri bu sütunlara dayalıydı ve en ortada bir altar bulunuyordu
Tapınağın doğusunda ve batısında birer ibadethane yer alıyordu Bunlardan doğudakinin sabah güneşi ilahı Khepri’ye batıdakinin ise akşam güneşi rabbi Atum’a adanmış olması mümkün Muhtemelen her iki ibadethanenin de etrafları kapalıydı lakin merkezdeki alanın üstü açıktı Öğlen saatlerinde büyük güneş ilahı Ra tüm gücüyle tapınağı aydınlatıyordu
Ekinoks günlerinde Sfenks Tapınağı Sfenks’in kendisi ve Kefren’in piramidi ortasında bir astronomik sıralanma gözlemlenebiliyor Gece ile gündüz müddetlerinin eşitlendiği 21 Mart ve 23 Eylül’e denk gelen bu günlerde tapınağın doğu batı ekseninden bakıldığında güneş tam olarak Sfenks’in ve Kefren’in piramidinin güneyinde batıyor Uzmanlar bu durumun da Sfenks’i inşa ettiren kişinin Kefren olduğu istikametindeki teoriyi kuvvetlendirdiğini belirtiyor
Sfenks’in bir aslanı andıran bedenine baktığımızda dikkati çeken birinci şey ileri uzanmış ön ayaklar oluyor. Upuzun kuyruğu ise gövdesinin etrafını büsbütün sarıyor.
ESKİ KRALLIK YIKILINCA YAZGISINA TERK EDİLDİ
Bu inşaatlardan aşağı üst 1000 yıl kadar sonra 18’inci hanedanın firavunlarından 2’nci Amenhotep de Kefren’in kompleksinin kalıntılarına yakın bir noktada daha küçük bir tapınak inşa ettirdi Bu Yeni Krallık yapısı kerpiç bloklardan oluşuyor ve Sfenks’in tapınağının kuzeydoğu köşesinde yer alıyor Bu tapınak o devirde Sfenks’le özdeşleştirilen İlah Har em akhet’e yani ufuktaki Horus a adanmıştı
Eski Krallık’ın yıkılmasının akabinde Sfenks ve etrafındaki yapılar bahtlarına terk edildi ve büyük oranda yıkıldı Yüzyıllar boyunca çöl kumları bu yapıların etrafında ve üzerinde birikti Sfenks’in tekrar doğuşu MÖ 1539 1075 yıllarında karar sürdüğü varsayım edilen Yeni Krallık periyodunda oldu Genç bir firavun iktidarının kökenlerinin eski hükümdarlara uzandığını kanıtlamak için Sfenks’i kullandı
Sfenks’in iki ayağı ortasında 4’üncü Thutmose’nin Düş Steli bulunuyor 1817’de bulunan bu stel Sfenks’e inşasından çok sonra 18’inci hanedan devrinde eklenmişti 3 5 metre uzunluğunda 15 kilo tartısında olan Hayal Steli dev bir granit taş Bu taşın üzerine incelikle kazınmış olan yazılar 18’inci hanedanın sekizinci hükümdarı olan Firavun 4’üncü Thutmose’nin şimdi genç bir prens ve Sfenks’in de omuzlarına kadar kuma gömülü bir heykel olduğu vakitlerde yaşanmış bir olayı anlatıyor
Stelde yazanlara nazaran günlerden bir gün Thutmose Büyük Sfenks’in gölgesinde öğlen uykusuna yatmışken güneş yaradanı Horemakhet Khepri Ra Atum Sfenks formunda kendisine göründü İlah Prens’e heykelin etrafındaki kumları temizlediği takdirde kendisini kral yapacağını söyledi
SAKALI THUTMOSE EKLETTİ
Bu kıssanın nasıl sonlandığı bilinmiyor zira vakit içinde yazıtın alt kısmında aşınmalar yaşandı Lakin bu düş 4’üncü Thutmose’nin tahta geçmeyi hak edenin kendisi olduğu telaffuzunun en güçlü desteği oldu Aslında babası 2’nci Amenhotep’in akabinde taht sırasında diğer adaylar vardı
Rüyanın gerçek olup olmadığı tartışmalı olsa da yeni firavunun tanrısallığına ve eski zamanlardaki hükümdarların soyundan geldiğine yönelik tezlerini kuvvetlendirdi Thutmose tahta geçince Sfenks için bir onarım ve paklık projesi başlattı Bilim beşerlerine nazaran bu süreçte Thutmose Sfenks’in çenesine taştan bir sakal ekletti İlerleyen yıllarda bu sakal düştü ve kesimleri 1817’de yapılan hafriyatlarda tespit edildi
Yeni Krallık devrinde ilgi odağı olan Sfenks ilerleyen yıllarda bir defa daha bahtına terk edildi Etrafında biriken kumlar nedeniyle yalnızca başı görünür halde kalan Sfenks bu vaziyette bile gücünü kaybetmedi
Örneğin çeşitli kayıtlarda 12’nci ve 13’üncü yüzyıllarda mahallî halkın Nil Irmağı’nda taşkın olmasını sağlayıp mahsulü bereketlendirmesi için Sfenks’e adaklar adadığı yazılı Arap gezgin ve haritacı El İdrisî de 11’inci yüzyılda Fatımiler periyodunda yükselmek isteyenlerin Sfenks’in huzuruna çıktığını belirtmişti
18’inci yüzyıla ilişkin bir Sfenks çizimi
NAPOLYON’U ÇOK ETKİLEMİŞTİ
Sfenks Avrupalı gezginlerin de hayranlığını kazandı Örneğin Fransız papaz ve gezgin Andre Thevet 1556’da yayımlanan ‘Cosmographie de Levant’ Levant’ın Kozmografyası isimli yapıtında Sfenks’i dev heykelin kafası olarak nitelendiriyordu
Aşağı üst iki asır sonra 1790’ların sonlarında Napolyon’un ordusunun Mısır’da İngilizlerle savaştığı periyotta Fransızlar antik Mısır’ın tarihinden ve kalıntılarından çok etkilenmişti Hatta Napolyon’un Sfenks’i ve piramitleri gördüğünde Binlerce yıllık tarih bizi seyrediyor dediği rivayet ediliyor Napolyon’un takipçileri antik Mısır’dan o kadar büyük bir ilham aldı ki Fransa’ya döndüklerinde savaş sırasında karşılaştıkları her şeyin detaylı çizimlerle anlatıldığı kapsamlı bir Mısır tarihi yazmak için harekete geçildi
Sfenks’in burnunun yerinde olmamasının sorumlusunun Napolyon olduğu da öne sürülüyor Çeşitli kaynaklarda Fransız askerlerinin açtığı ateş sonucu Sfenks’in burnunun kırıldığı tez ediliyor Lakin bu bilgi hayli yaygın olmakla birlikte hakikat değil
Bunu Danimarkalı kâşif Frederic Louis Norden’in 1755’te yayımlanan ‘Voyage d’Egypte et de Nubie’ Mısır ve Nübye’ye Yolculuk isimli kitabından öğreniyoruz Napolyon’un 1790’lardaki seferinden çok çok evvel 1737 yılında Mısır’ı ziyaret eden Norden’in kitabında Büyük Sfenks’e ilişkin bir çizim bulunuyor Anıtın bu çizimde burunsuz olması Napolyon’la ilgili öykünün gerçek olamayacağı manasına geliyor
Mısırlı tarihçi El Makrizi’ye nazaran ise Sfenks’in burnunu kıran kişi bu anıtın insanların tapındığı bir puta dönüştüğünü düşünen Muhammed Saim el Dahr’dı Sfenks’in sakalının bilakis burnunun modülleri hiçbir vakit bulunamadı Mısırolog ve Sfenks uzmanı Mark Lehner’a nazaran de eldeki ispatlar vakit içinde yaşanan bir aşınmaya değil El Makrizi’nin aktardığı üzere kasıtlı bir kırılmaya işaret ediyor
1867-1899 ortasında çekilen bu fotoğrafta Sfenks kısmen kumlar altında
1930’LARIN SONLARINDA KUMLARDAN KURTULABİLDİ
Sfenks’i gömülü olduğu kumlardan kurtarma eforları başta pek başarılı olmadı
1817 yılında İtalyan Mısırolog Giovanni Battisa Caviglia anıtın ön tarafını temizlemeyi başardı 19’uncu yüzyılın sonlarında Sfenks’in geniş göğsü ve ön ayakları görünür hale gelmişti İlerleyen yıllarda biraz daha muvaffakiyet kaydedildi Nihayet 1930’ların sonlarında tüm kumlar süpürüldü ve Sfenks’in tamamı ortaya çıktı
O günden bu yana arkeologlar Sfenks’in gizemlerini aydınlatmak için uğraşıyor Mark Lehner liderliğindeki Amerikan Araştırma Merkezi uzmanları Sfenks kompleksinin tamamını haritalandırmak için kapsamlı bir proje yürüttü Bu sayede anıtın inşasıyla ilgili birçok bilinmeyen ortaya çıktı Bu da Sfenks’i muhafaza çalışmalarında yeni kapılar açtı
National Geographic’in “Who built the Sphinx? Who broke its nose? 4,500 years later, a fresh look” başlıklı haberinden derlenmiştir.
